نگاهی به مشاغل خانگی در ایران و جهان

امروزه کسب‌وکارهای خانگی به عنوان راهکاری مهم برای ایجاد اشتغال و درآمد در سراسر جهان محسوب می‌گردند. قابلیت انجام این نوع کسب‌وکار در «منزل» یا محیط‌های غیررسمی سبب ایجاد مزایای بسیاری برای شاغلین آن‌ها می‌شود، که از جمله می‌توان به ایجاد توازن بین مسئولیت خانوادگی زنان و اشتغال آنان، حذف هزینه های مربوط به خرید، رهن و اجاره کارگاه و ایاب و ذهاب، استفاده از نیروی کار سایر اعضای خانواده و ایجاد زمینه های کار خانوادگی، امکان انتقال تجارب از طریق آموزش غیررسمی به شیوه استاد- شاگردی بین اعضاء خانواده و... اشاره نمود.

باید توجه داشت که در سالیان اخیر به دلیل تحولات عظیم در بخش فناوری اطلاعات در جهان و ایجاد مشاغل جدید، امکان اشتغال خانگی برای بسیاری از افراد در زمینه های IT نیز فراهم گردیده است. این مشاغل که روزانه در سراسر جهان تعداد آن ها رو به فزونی و تنوع می باشد این امکان را فراهم می آورد تا افراد بتوانند در محیط خانه با استفاده از رایانه و وسایل جانبی مورد نیاز، به انجام کسب‌وکارهای گوناگون در این حوزه بپردازند. شاغل خانگی فرصتی برای رفع معضل بیکاری و ایجاد شغل های جدید است و می تواند علاوه بر اینکه در رشد و توسعه اقتصادی تاثیر گذارد، در زمینه توسعه اجتماعی نیز باعث تغییرات مثبت شود.

 کسب‌وکارهای خانگی همچنین از نظر ایجاد شغل و نوآوری در تولید و عرضه‌ی کالا و خدمات موجب تنوع و دگرگونی زیادی در بازارهای مختلف شده است که برای اکثر افراد به ویژه زنان بستر مناسبی برای راه‌اندازی آسان و ساده فعالیت‌های اقتصادی فراهم آورد و نقطه‌ی شروع مناسبی برای ورود به بازار کار محسوب می‌شود. همچنین با توجه به افزایش روزافزون جویندگان کار و محدود بودن فرصت‌های شغلی، آماده نبودن زیرساخت‌های توسعه و از همه مهم‌تر کمبود منابع سرمایه، یکی از گزینه‌های مؤثر و راهبردی در توسعه‌ی اشتغال کشور «اشتغال کاربر » است. با اینکه «اشتغال سرمایه بر» از ضریب پایداری بیشتری نسبت به «اشتغال کاربر» برخوردار است ولی از آنجایی که «اشتغال سرمایه بر» مستلزم سرمایه‌گذاری‌های کلان در بلند مدت است، در کوتاه مدت غلبه بر مشکل بیکاری از این روش مفید و میسر نیست.

در کشور ما ساختار جمعیتی نیروی بیکاران نشان می‌دهد به طور عمده سه گروه اصلی فارغ التحصیلان، زنان (از جمله زنان سرپرست خانوار) و جوانان که اغلب از قشار آسیب پذیر هستند، در هرم جمعیتی قرار دارند.

نمودار نسبت جنسیتی بیکاری در سال 1398

نسبت نرخ بیکاری بر حسب تحصیلات در سال 1398

فراوانی زنان سرپرست خانوار بر حسب دهک در سال 1398

همانگونه که در نمودارهای فوق پیداست، نرخ بیکاری بر حسب جنسیت و تحصیلات معناداری قابل ملاحظه‌ای نشان می‌دهد به طوریکه نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی از میانگین نرخ بیکاری کل گروههای جمعیتی در کشور بیشتر است. همچنین بیشترین فراوانی زنان سرپرست خانوار در دهک یک و دو مشاهده می‌شود که آسیب‌پذیرترین گروه ها هستند. نکته قابل توجه آن است که میزان سرمایه و یا امکان دسترسی به سرمایه در میان تمامی این گروه‌ها، پایین‌تر از سایرین است.

• قانون برنامه توسعه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1400-1396)

در ماده 2 برنامه توسعه مسائل محوری، بیان شده و دولت را موظف کرده که طرح های مرتبط با این مسائل و همچنین مصوبات ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی صرفاً در حوزه های ذیل این ماده را در بودجه سالانه اعمال نماید. در بند ت همین ماده آمده است: «موضوعات خاص کلان فرابخشی در مورد بهبود کسب‌وکار، اشتغال، فضای مجازی، بهره وری تأمین مالی برای اقتصاد کشور، نظام عادلانه پرداخت و رفع تبعیض، توانمندسازی محرومان و فقرا (با اولویت زنان سرپرست خانوار)، بیمه های اجتماعی و ساماندهی و پایداری صندوق های بیمه ای و بازنشستگی و کاهش آسیب های اجتماعی و اجرای سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، فرهنگ عمومی و سبک زندگی ایرانی و اسلامی» همانطور که مشخص است بر اشتغال و به خصوص توانمندسازی زنان سرپرست خانوار تأکید شده که یکی از این راه ها اشتغال خانگی است.

در بند ز ماده 4 قانون برنامه هم دولت مکلف شده به منظور رشد و توسعه اقتصادی بر پایه عدالت نسبت به اعمال سیاست­های اشتغال­زایی، مهارت­ا­فزایی و ارتقای دانش حرفه­ای و حمایت از مشاغل کوچک خانگی و دانش بنیان مبتنی بر سند ملی کار شایسته که حداکثر تا پایان سال اول اجرای قانون برنامه با پیشنهاد وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، اتاق تعاون و سازمان به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید، اقدام نماید. سند مزبور باید مبتنی بر کاهش نرخ بیکاری به میزان حداقل هشت دهم درصد(8/0) سالانه در طول سال های اجرای قانون برنامه باشد.

در بند ت ماده 80 قانون برنامه توسعه با عنوان حمایت از زنان سرپرست خانوار چنین آمده است: تهیه و اجرای کامل طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار طبق قوانین و مصوبات شورای اجتماعی تا پایان اجرای قانون برنامه توسط ریاست جمهوری (معاونت امور زنان) با همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سایر نهادهای ذی­ربط و تأیید برنامه مذکور در هیأت وزیران و تصویب قانون در مجلس شورای اسلامی و نظارت بر اجرایی شدن آن.

 با توجه به مطالعات انجام از سوی شده کارشناسان در این زمینه، بهترین راه حل و مدل اجرایی که بتوان سه گروه فوق را وارد بازار کار ساخت و مشکل بیکاری را کاهش داد، مدل اجرایی طرح جامع ایجاد و توسعۀ کسب‌وکارهای خانگی در کشور است. همچنین تغییر ارزش های اجتماعی از یک سو، همچون تمایل افراد به آزادی ها واستقلال بیش تر از کار و حضور بیشتر در کنار خانواده و از سوی دیگر ارتقاء سطح استانداردهای زندگی در میان خانواده‌های امروزین که نیاز به درآمد بیشتر و دوم را طلب می کند، دو نیروی متضادی است که برآیند آنان راه اندازی یک کسب و کار در خانه را سبب می گردد.

• مشاغل خانگی

تعاریف گوناگونی از مشاغل خانگی ارائه گردیده است. برای مثال، در تعریفی که توسط موالی زاده (1394) ارائه گردید، کاری است که توسط اعضا خانواده در محیط خانه صورت می‌گیرد و مزاحمتی برای همسایگان ایجاد نشود و اینکه در محیط خانه فقط تولیدکالا صورت گیرد و عرضه، فروش وبازاریابی آن به خارج از محیط مسکونی انتقال یابد.

طبق تعریف رسمی ستاد اجرایی توسعه مشاغل خانگی، شغل خانگی شغلی است که در واحد مسکونی توسط عضو یا اعضای یک یا چند خانوار با هدف کسب سود یا درآمد انجام می‌شود. شغل خانگی مصوب، شغل خانگی است که مطابق قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی، توسط عضو یا اعضای خانواده معمولی ساکن در واحد مسکونی در قالب یک طرح کسب‌وکار بدون مزاحمت و ایجاد اخلال در آرامش واحدهای مسکونی همجوار انجام شده و منجر به تولید و عرضه کالا یا خدمت به خارج از محل مسکونی می‌شود. شاغل در این تعریف دارای مجوز مشاغل خانگی شاغلی است که پس از اخذ مجوز مشاغل خانگی، در یک یا چند رشته مرتبط از مشاغل خانگی مصوب، فعالیت می‌کند. شاغلین کسب وکار مذکور به چند صورت فعالیت می‌کنند: انجام فعالیت به صورت کارمزدی برای کارفرمای خارج از محیط مسکونی (متقاضی تحت پوشش)، انجام فعالیت مستقل اعم از تأمین مواد اولیه تا عرضه محصول به خارج از محیط مسکونی (متقاضی مستقل) و انجام فعالیت به صورت تعاونی، اتحادیه یا مشارکت با بنگاه‌های بالادستی تأمین کننده مواد اولیه و عرضه محصول آنان در بازار، ترجیحا به صورت کسب‌وکار خوشه‌ای.

• مشاغل خانگی در جهان

هم‌اکنون در 150 کشور دنیا قانون مشاغل خانگی تنظیم شده است. کشورهای چین 30 درصد، تایوان 80 درصد و امریکا تا50 درصد مشاغلشان را به کسب وکارهای خانگی اختصاص داده اند.

ایالات متحده آمریکا در میان سیاست بین کشورهای جهان، پیشتاز برنامه‌های حمایت و توسعه کارآفرینی می‌باشد و 38 میلیون مشاغل خانگی در ایالات متحده وجود دارد که تقریبا 50 درصد از مشاغل سراسر کشور را تشکیل می‌دهند و 47.3 درصد از کل جمعیت شاغلین را تشکیل می‌دهد. 44 درصد آنها با سرمایه‌ای کمتر از 4 هزار دلار کار خود را آغاز می‌کنند و میزان پولسازی آنها برای اقتصاد کشور، 427 بیلیون دلار در سال تخمین زده می‌شود.

در انگلستان در سال 2019، در این کشور 7 میلیون شغل خانگی وجود داشته که 4/5 میلیون از آنها ابراز داشته‌اند که این شغل اصلی آنهاست. بنابراین از هر 7 نفرجمعیت شاغل، یک نفر در این کشور شغل خانگی دارد و 60 درصد از مشاغل جدید، خانگی هستند. 64 درصد این افراد زن هستند که 34 درصد در صنایع خلاق؛ 29 درصد در تجارت‌های خدماتی و 17 درصد مشاغل خرد (خرده فروشی) دارند.

طبق آخرین آمارهای سال 2018، 5/41 میلیون نفر در هند در مشاغل خانگی مشغول به کار هستند که معادل 1/9 درصد از جمعیت شاغل این کشور است. از این تعداد، 17 میلیون زن هستند و در حدود 40 درصد از زنان و این جمعیت تحصیلات ابتدایی را تمام نکرده‌اند. در سال 2018، 9/2 میلیون از کانادایی‌ها دارای شغل خانگی بوده‌اند که نسبت به سال 1976، 2/1 میلیون نفر رشد داشته است. افراد تحت استخدام در این بخش 15 درصد کل نیروی شاغل در این کشور را تشکیل می‌دهند. رشد این بخش از اشتغال در گروه سنی بالای 55 سال و زنان قابل ملاحظه بوده است که مهم‌ترین دلیل را تعادل زندگی خانوادگی و شغلی عنوان کرده‌اند.

در استرالیا در سال 2020 در این کشور 97 درصد مشاغل، خرد و کوچک مقیاس بوده‌اند که از این میان 8/31 درصد خانگی هستند. ارزش این بخش از اشتغال برای اقتصاد استرالیا 34 بیلیون دلار در سال تخمین زده شده است. عمده‌ترین بخش‌ها شامل فعالیت‌های تولیدی (صنایع دستی، تهیه غذا، نگهداری غذا، اسباب بازی، چاپ و خیاطی)،خرده فروشی (خدمات سفارش الکترونیکی، فروش اینترنتی) هستند.

• مشاغل خانگی در ایران

طرح ملی توسعه مشاغل خانگی در دبیرخانه ستاد ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی معاونت توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی پس از آسیب شناسی طرح های قبلی و انجام مطالعات داخلی و خارجی در سال 1396 طراحی و به تصویب رسید. علاوه بر معاونت زنان و خانواده نهاد ریاست‌جمهوری، به منظور اجرا و پیاده سازی این طرح، جهاد‌دانشگاهی به عنوان یک نهاد توسعه‌ای، واسطه‌ای و تسهیلگر مکلف به شناسایی، توانمندسازی (آموزش و مشاوره) اشخاص حقیقی و حقوقی و پایدارسازی مشاغل خانگی با اتصال به بازار با بهره مندی از شبکه های افقی و عمودی گردید. طبق آمارهای اعلام شده از سوی پایگاه‌های رسمی پروژه‌هایی چون «طرح ملی توانمندسازی اقتصادی زنان سرپرست خانوار» در 24 استان با پوشش‌دهی 6200 نفر و «طرح ملی توسعه مشاغل خانگی» در 31 استان و با پوشش‌دهی 54300 نفر تا کنون به اجرا درآمده‌ و همچنان در جریان است و موفق شده از میان 20000 متقاضی و با کمک 970 پیشران، 14500 نفر را به بازار متصل نماید. در تهران جهاد دانشگاهی واحد الزهرا (س)، یکی از مجریان طرح بوده است که در مجموع900 متقاضی و 30 پیشران را تحت پوشش فعالیت‌های خود قرار داده است.

در سال ۹۴ ایجاد کسب‌وکارهای خانگی به صورت پشتیبان به ۳.۵ درصد افزایش و سهم مشاغل فردی به ۹۶.۵ درصد کاهش یافت. در سال ۹۵ نیز فعالیت‌های فردی به ۹۳ درصد کاهش یافت در حالیکه مشاغل پشتیبان از ۳.۵ درصد در سال ۹۴ به ۷ درصد در سال ۹۵ رسید. در سال ۹۶ به یکباره سهم مشاغل پشتیبان و فردی جابجا شد به نحوی که ۹۶ درصد از مشاغل خانگی به صورت پشتیبان و ۳۸ درصد از مشاغل به صورت مستقل و فردی ایجاد شد.

نمودار تغییرات میان جمعیت مستقل و پشتیبان در فاصله سالهای 1392 تا 1396

نمودار رشد جمعیت پشتیبان بر حسب نفر در فاله سال‌های 1395 تا 1397

در حال حاضر طبق آمارهای سال 1400، سهم مشاغل خانگی از اشتغال کل کشور بین ۴ تا ۶ درصد است که می‌توان این رقم را افزایش داد. براساس گزارش‌ها این رقم در تولید ناخالص داخلی بین ۲ تا ۲.۵ درصد است که با توجه به شرایط کرونا در کشور باید با توسعه و تقویت مشاغل خانگی این سهم ارتقا یابد. همچنین بیش از ۳ میلیون نفر به طور رسمی تولید کننده محصولات مشاغل خانگی هستند.

جدول ارائه تسهیلات بر حسب جمعیت ثبت‌نام کننده بین سال‌های 1395 تا 1397

در همین زمان ۲۵ میلیون نفر اطلاعات شغلی خود را در سامانه ملی اشتغال و کسب‌وکار وارد کرده‌اند که از این تعداد ۹ میلیون نفر موفق به دریافت کد شغلی شدند. حدود ۴۷ درصد در کشور در حوزه صنعت، حدود ۴۳ درصد نیز در حوزه خدمات و ۱۰ درصد در حوزه کشاورزی مشغول هستند و در اغلب کشورهای توسعه یافته حدود ۱۰ درصد از اشتغال را حوزه مشاغل خانگی تشکیل می‌دهد، این در حالی است که در کشورهای در حال توسعه ۳ تا ۴ درصد از اشتغال کشور مربوط به مشاغل خانگی است که در کشورمان نیز تقریباً همین رقم است. 76 درصد متقاضیان در مشاغل خانگی را زنان و ۲۴ درصد را مردان تشکیل می‌دهند، از ۷۶ درصد زنان نیز بخش اعظم آن یعنی ۴۸ درصد آنان سرپرست خانوار هستند و به لحاظ سنی نیز ۵۲ درصد از کل متقاضیان بین ۲۰ تا ۴۰ سال و ۴۳ درصد آنان بین ۴۰ تا ۶۰ سال و ۵ درصد آنان نیز ۶۰ سال به بالا هستند.

توزیع جمعیت مشارکت‌کننده در طرح بر حسب جنس و سرپرستی خانوار در سال 1398

از حیث محل سکونت نیز ۷۴ درصد متقاضیان راه اندازی مشاغل خانگی در مناطق شهری و ۲۶ درصد در مناطق روستایی سکونت داشته‌اند.

طبق آمارهای سال 1401، 700 شبکه مشاغل خانگی در کل کشور فعال هستند که بیش از 103 هزار شغل را شامل می‌شود و سهم 10 درصدی از کل مشاغل ایجاد شده در این سال را دارا بوده است.

در سه دهه اخیر با افزایش تمایل و گرایش به راه‌اندازی مشاغل و کسب وکارهای خانگی از سوی گروه‌های مختلف مردم و به‌ویژه زنان در اکثر کشورها و نیز تمایل دولت‌ها به حمایت از این نوع مشاغل به عنوان زمینه‌های شغلی آسان و کم‌هزینه، محققان زیادی به کاوش پیرامون عوامل توسعه این مشاغل پرداخته‌اند. با تنوع و گستردگی حوزه‌های کاری و نیز تغییر و تحول در شرایط محیط پیرامون اینگونه مشاغل، ضرورت پرداختن به جنبه‌های جدید و نوظهور در ابعاد محتوایی و فرآیندی اینگونه مشاغل از منظر تئوریک و تجربی و نیز در هردو سطح خرد و کلان در راستای تحقق برنامه‌های توسعه بیش از پیش اهمیت دارد.

تهیه و تدوین: دکتر مهسا تیزچنگ؛ دبیر کارگروه توانمندسازی اندیشکده بانوان