مسئله شهر امن برای زنان؛ بخش سوم

در بحث توانمندسازی زنان و دختران، افزایش مشارکت آنها در فضاهای عمومی، تصاحب فضا و تعامل با عناصر مادی، انسانی و اجتماعی بسیار اهمیت دارد. یکی از موضوعاتی که ارتباط تنگاتنگی با چنین مشارکتی دارد، مسئله امنیت زنان در فضاهای شهری است که به دلیل تکثر مولفه‌ها و عوامل مداخله‌گر، می‌تواند با پتانسیل‌ها و چالش‌های فراوانی همراه باشد. در سلسله یادداشت‌هایی با عنوان مسئله شهر امن برای زنان، مسئله زنان و امنیت در شهر را مورد بررسی قرار داده و مهم‌ترین ویژگی‌ها و شاخص‌های آن را مرور می‌کنیم.

عوامل مؤثر بر احساس امنیت زنان در فضای شهری

• مزاحمت‌های خیابانی

یکی از انواع آزار و اذیت‌هایی که زنان در جوامع مختلف به اشکال متفاوت با آن مواجه هستند، مزاحمت‌های خیابانی است .بومن در تعریف مزاحمت خیابانی می‌نویسد: رفتارهای زیادی هستند که در حیطه مزاحمت‌های خیابانی قرار می‌گیرند. مزاحمت غریبه ها شامل رفتارهای کلامی و غیرکلامی می‌شوند. تا کنون مطالعات محدودی در خصوص مزاحمت‌های خیابانی در ایران صورت گرفته است. مطالعه سحابی نشان می‌دهد که زنان ایرانی، مزاحمت خیابانی را مهم‌ترین عامل تهدید خود می‌پندارند. متلک، حرف‌های رکیک و رفتارهای غیرعادی از جمله مزاحمت‌هایی است که زنان ایرانی تجربه می‌کنند.

• تاریکی هوا و امنیت تردد در شهر برای زنان

حقیقتی که وجود دارد این است که تعداد زیادی از زنان پس از تاریک شدن هوا از خانه°های خود بیرون نمی‌آیند تا از فضاهای عمومی استفاده کنند و یا از کسی می‌خواهند تا آنان را در حضور شبانه مشایعت کند.

• عامل نظارت بر تردد زنان

نظارت مؤلفه بسیار مهمی در ارتقای میزان رضایت اجتماعی زنان از محیط‌ها می‌باشد. معمولاً دو عامل در ایجاد و بهبود ضریب نظارت مؤثر می‌باشد: نظارت عمومی، اجتماعی و طبیعی. این عامل که در قالب تئوری چشم‌های خیابان به وسیله جین جیکوبز مطرح شده، به معنای نظارت به وسیله خود مردم بر فضای شهری به صورت غیررسمی می‌باشد. براساس مطالعه‌ای که روی خشونت در واحدهای همسایگی شهری در اواسط دهه 1990 انجام شد، نتایج نشان داد نرخ خشونت کمتری در واحدهای همسایگی که روحیه جمعی دارند، اتفاق می‌افتد و این روحیه باعث نظارت در نگهداری و مراقبت از بچه‌های آنان و ابقای نظام عمومی می‌شود.

• نظارت غیراجتماعی (مانند دوربین‌های مداربسته)

این ابزار در جایی که مراقبت طبیعی امکا نپذیر نیست، ممکن است مناسب باشد. دوربین‌های مداربسته می‌توانند در مکان‌هایی در سطح شهر مانند درون معابر، در اتوبوس‌ها، در پارکینگ‌های ماشین و یا در زیرگذرها و پل‌های عابر پیاده کار گذاشته شوند. درواقع این ابزار با ایجاد این حس که محیط تحت نظر است، ضریب ایمنی محیط را بالا می‌برند. 

• روشنایی و امنیت

یکی از مهم‌ترین عواملی که در افزایش امنیت مؤثر است، استفاده از نور و روشنایی می‌باشد. نور مناسب به مردم کمک می‌کند که بهتر ببینند و دیده شوند.

• کیفیت پیاده‌روها و امنیت

یکی از عواملی که موجب ارتقای امنیت فیزیکی و روانی پیاده‌رو می‌گردد، کیفیت شبکه معابر پیاده و پوشش آن برای شخص پیاده می‌باشد. پیاده‌روها عاوه بر نقش دسترسی و ارتباطی، مکانی امن و راحت برای تماس اجتماعی، گردش، تماشا و غیره فراهم می‌آورند. در پیاده‌روها آزادی عمل فرد پیاده برای توقف، مکث، تغییر جهت و تماس مستقیم با دیگران بسیار زیاد است.

• پوشش گیاهی و امنیت

مهم‌ترین عناصر کالبدی موجود در فضای سبز را پوشش گیاهی تشکیل می‌دهد. در زمینه طراحی فضاهای شهری دفاع پذیر، نقش کاشت درختان و درختچه‌ها در ایمنی فردی مورد توجه قرار می‌گیرد. این ایده بر این پایه استوار است که درختان و درختچه‌ها در شهرها می‌توانند موجبات کمک به مجرمان را فراهم سازند (از نظر ارتفاع درختان و درختچه‌ها و حجم بوته‌ها). در راستای این ایده و به دنبال ارائه راه‌حل، شورای شهر بیرمنگام در سیاست کاشت درختان در فضای درون شهر قانون کاشت درختان با قطر کمتر از 150 میلی‌متر را اعلام کرد .

• نقش قابل دید بودن محیط در امنیت

قابل دید بودن یک فا کتور مهم در افزایش احساس امنیت و آسایش استفاده‌کنندگان یک محیط است. درواقع اگر مردم بتوانند جلو و اطراف خود را ببینند و مردم دیگر را مشاهده کنند، احساس امنیت آنها به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش پیدا می‌کند. وضوح مرزها به کاربران اجازه و توانایی بررسی حضور افرادی که ممکن است برای آنها یک خطر محسوب شوند را می‌دهد که این عمل یعنی توانایی دید داخل و خارج منطقه نفوذپذیری بصری نامیده می‌شود. وجود بوته‌زارها، نرده‌ها، دیوارها، گوشه‌ها، آلاچیق‌ها با ساختمان‌ها می تواند مانع از دید و در نتیجه کاهش درک ایمنی واقعی شود.

• نقش پلیس در تأمین امنیت

افزایش ناامنی‌های اجتماعی، سرقت‌ها، رفتارهای غیرمسئولانه و ارزیابی ضد اجتماعی، امروزه در بسیاری از جوامع به شکل حاد درآمده و از حالت یک پدیده اجتماعی خارج و به شکل یک معضل اجتماعی نمودار شده است که سلامتی و امنیت جامعه را به مخاطره می‌اندازد. در این میان یکی از مهم‌ترین ارگان‌ها برای وظایف پلیس، مانند وظایفی که در خصوص کشف جرائم مهم انجام می‌دهد و برخی اقدامات فضایی که به پلیس محول می‌شود، درواقع وظایف ثانوی پلیس هستند.

• نقش رنگ در میزان امنیت

برخی روا نشناسان معتقدند که رنگ هم از نظر فیزیولوژیک و هم از نظر روحی_روانی بر انسان‌ها تأثیر می‌گذارد؛ به طوریکه می‌توان از آنها حتی در کاهش برخی بیماری‌ها و افزایش یا کاهش برخی اختلالات روحی_روانی استفاده کرد.

• حمل ونقل و امنیت

تحقیقات نشان می‌دهد که زنان بیشتر از اتوبوس استفاده می‌کنند. سرویس‌دهی منظم وسایل نقلیه عمومی و امنیت فضای ایستگاه‌ها و پایانه‌ها یکی از مؤلفه‌های اصلی در جلب اعتماد عمومی به این نوع از حمل و نقل است. موارد مختلفی برای بهبودی ضریب امنیت عمومی در مؤلفه‌های حمل و نقل شهری مطر ح شده که بر مسائلی تأکید دارند که نه تنها ابعاد فیزیکی بلکه ابعاد روانی استفاده از مؤلفه‌های حمل و نقل شهری را در بر می‌گیرد. چهار ویژگی عمومی که هر ایستگاه اتوبوس باید داشته باشد، عبارتند از: دید؛ مردم باید قادر به دیدن نزدیک شدن اتوبوس به ایستگاه باشند، ایستگاه‌هایی ضعیف ارزیابی می‌شوند که این شرایط را فراهم نکنند که در این صورت مردم مجبور به ترک ایستگاه خواهند شد. دسترسی؛ مردم باید به راحتی قادر به سوارشدن به اتوبوس باشند. برای بسیاری از مسافران این جنبه مهم‌ترین ویژگی یک ایستگاه اتوبوس است. آسایش، راحتی و امنیت؛ ایستگاه اتوبوس باید جایی برای نشستن، محافظت در برابر شرایط آب وهوایی داشته باشد و القا کننده احساس ایمنی و امنیت باشد. اطلاعات؛ مردم نیاز به دانستن زمان رفت و برگشت اتوبوس دارند. این امر به ویژه برای افراد غریبه‌ای که با این روند آشنا نیستند، اهمیت دارد .

• فیزیک محیط در رابطه با حس امنیت

خصوصیات برخی فضاهای شهری به گونه‌ای است که زمینه ترس بیشتری را فراهم می‌آورد. عدم وجود نور کافی در خیابان، خوابیدن بی‌سرپناهان و معتادان در کنار خیابان و نبود پیاده‌رو در اتوبان‌ها از آن جمله‌اند. براساس نظریه اسکار نیومن، فضاهایی که امکان دیدن و دیده شدن در آنها بیشتر باشد و در ذهن امکان کمی برای فرار فراهم آورند، پتانسیل کمتری برای فعالیت مجرمان فراهم می‌آورند.

• دسترسی‌ پذیری

دسترسی به مفهوم سهولت "نفوذپذیری" به بخش‌های مختلف بافت شهری و غیره است. درواقع نخستین پیش‌شرط طراحی یک فضای خوب در شهر، امکان دسترسی به آن است. بدون امکان دسترسی مناسب، امکان استفاده از فضا کم می‌شود و احساس تعلق به آن نیز رقیق می‌گردد.

انسان به محیط شهری نیاز دارد که در آن با آرامش زندگی کند. او به حوزه‌هایی نیاز دارد که حالتی خاص داشته باشند، مسیرهایی که به جایی ختم شود و گره‌ها یا مرکزهایی که مکان‌هایی متمایز و فراموش‌نشدنی باشند. لذا باید سازوکاری اندیشیده شود که زنان بتوانند در شهرها راحت زندگی کنند. ایمن‌سازی شهرها و جوامع برای زنان و دختران می‌تواند مشارکت اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی آن‌ها را به عنوان شهروندان گسترش دهد. شهرها و جوامعی که از خشونت علیه زنان در امان هستند به ایجاد فرصت‌های برابر برای زنان و مردان کمک می‌کنند. فضاهای عمومی در شهرها اگر امن و راحت باشند، فرصت‌های بی‌شماری را برای مشارکت زنان و دختران در زمینه‌های شغلی، آموزشی، سیاسی و تفریحی فراهم می‌کنند.

تهیه و تدوین: دکتر مهسا تیزچنگ؛ دبیر کارگروه توانمندسازی اندیشکده بانوان